Normalizacja środowiska życia osób z niepełnosprawnością jest paradygmatem ciągle żywo obecnym w naukowej myśli pedagogicznej i społecznej, czego dowodzi bogata literatura przedmiotu (zob. np. Dykcik 2010a, 2010b). Normalizacja ujmowana jest z wielu perspektyw, z których najistotniejsze to:

• humanizacja życia społecznego, wzmacniająca akceptację osób niepełnosprawnych przez członków społeczeństwa, ich podmiotowe funkcjonowanie w społeczeństwie i postawy prospołeczne wobec nich;
• wspieranie społeczne osób niepełnosprawnych w zaspokajaniu ich biopsychicznych potrzeb, dostępie do edukacji, kultury, pracy i wszystkich tych form ludzkiej aktywności, które są dostępne pełnosprawnym;
• przystosowanie organizacyjne, techniczne i kulturowe do indywidualnych potrzeb osób niepełnosprawnych różnego rodzaju instytucji, urządzeń i usług, z których korzystają członkowie danej społeczności;
• włączanie osób niepełnosprawnych w różne dziedziny życia i sytuacje środowiska społecznego, z zachowaniem ich autonomii, podmiotowości i partnerstwa z osobami pełnosprawnymi;
• umożliwienie osobom niepełnosprawnym prowadzenia codziennego życia w naturalnym środowisku, w normalnym rytmie dnia, tygodnia, roku, z zachowaniem środowiskowych wzorów kulturowych, z uwzględnieniem ich indywidualnych potrzeb i możliwości (Maciarz 2004).

Mimo niewątpliwie bogatej interdyscyplinarnej refleksji teoretycznej i coraz częściej podejmowanych, w skali makro-, mezo- i mikrospołecznej, działań praktycznych - osoby z niepełnosprawnością nadal napotykają na różne problemy w codziennym funkcjonowaniu.

Złożona specyfika i różnorodność niepełnosprawności powodują, że nie ma jednego uniwersalnego kanonu postępowania wobec osób z niepełnosprawnością, a sposób zachowania wynika z kontekstu sytuacyjnego. Wydaje się, że pomoc będzie skuteczna i właściwa tylko wtedy, kiedy uwzględnione zostaną ogólne reguły savoir-vivre’u, obowiązujące wszystkie osoby – sprawne i te z niepełnosprawnością. Jednakże z uwagi na liczne bariery funkcjonalne, wynikające nie tylko z osobowości człowieka, któremu pomagamy, ale przede wszystkim z niedostosowania środowiska zewnętrznego, zachowanie się wobec poszczególnych osób może i na pewno jest różne. Zróżnicowane są także oczekiwania osób, na rzecz których świadczymy pomoc.

Prawo polskie gwarantuje wszystkim osobom z niepełnosprawnością, a więc także studentom, poufność danych dotyczących zdrowia, co m.in. daje możliwość nie ujawniania choroby i niepełnosprawności, tym bardziej, że nie zawsze jest ona widoczna na zewnątrz. Rozwiązania te niewątpli­wie mają swoje plusy, gdyż przeciwdziałają etykietyzacji i stygmatyzacji, ale jest też druga strona – pozbawienie osób, np. prowadzących zajęcia ze studentami, podstawowych informacji, mogących wpłynąć na sposoby postępowania wobec takich studentów. Nierzadko sam student informuje o swojej chorobie/ niepełnosprawności, z uwagi na jej objawy, mogące np. zakłócać tok wykładu czy ćwiczeń, także ze względu na bezpieczeństwo – swoje i otoczenia /np.w przypadku wykonywania prac w laboratorium chemicznym, biologicznym, elektrycznym itp./. Niekiedy oznaki schorzenia są na tyle wyraźne, że nie budzi ono wątpliwości, zatem jeśli zaistnieją problemy, można i trzeba rozwiązywać je z wyrozumiałością i elastycznością. Czy potrafimy postępować tak, jakby tego oczekiwały osoby mające problemy ze zdrowiem? Liczne obserwacje, literatura przedmiotu (np. Gorajewska 2006, Ochonczenko 2009 s. 89 - 102), wskazują, że nie zawsze dobrze radzimy sobie w kontaktach z osobami o różnych rodzajach niepełnej sprawności.

Przywołując fenomenologiczny punkt widzenia, czyli skupiając się w procesie poznawania na tym, co badana „rzecz” mówi sama o sobie i pamiętając, że (zgodnie ze stanowiskiem E. Husserla) dla człowieka ważny jest tylko ten świat, który samodzielnie konstruuje w swojej świadomości (za: Bauman 2001) - zapytano studentów z niepełnosprawnością oraz wolontariuszy pracujących na ich rzecz o spostrzeżenia, refleksje i oczekiwania w kwestii wzajemnych relacji osób pełno- i niepełnosprawnych.

Informacje zebrano w lutym 2011 roku metodą wywiadu i ankiety – przeprowadzonych głównie wśród studentów – członków Rady Studentów Niepełnosprawnych Uniwersytetu Zielonogórskiego. Badaniami objęto łącznie 40 osób o różnych stopniach i rodzajach niepełnosprawności - nabytej i wrodzonej, studiujących na różnych etapach kształcenia /od I roku na poziomie licencjatu – do I r. na poziomie studiów II stopnia – magisterskich/, kierunkach i specjalnościach studiów, w tym najliczniej na kierunkach: pedagogika /różnych specjalności/, socjologia, filologia polska, politologia, budownictwo.

Zawarte w niniejszych rozważaniach treści są rezultatem uzyskanych wypowiedzi, własnych obserwacji i doświadczeń autorek oraz lektury dostępnej literatury przedmiotu.

Kontaktom z osobami z niepełnosprawnością często towarzyszy lęk przed popełnieniem jakiejś niezręczności.

Etycznym drogowskazem może tu być - wypływające z własnych, osobistych doświadczeń - przesłanie Jana Pawła II: „Nie bójcie się słabości człowieka, ani jego wielkości! Człowiek zawsze jest wielkim, także w słabości”(Jan Paweł II 1979).

Judy Cohen (2008, s. 6-7) zwróciła uwagę na kilka podstawowych zasad, którymi należy się kierować w kontaktach z osobami z niepełną sprawnością.  Wypowiedzi studentów z różnymi dysfunkcjami organizmu, jak i wolontariuszy, potwierdziły trafność owych zaleceń. Są one następujące [2] :

ZANIM POMOŻESZ – ZAPYTAJ

 W obcowaniu z osobami niepełnosprawnymi bywamy nadopiekuńczy, nadgorliwi. Stwarza to niejednokrotnie sytuacje, które dla obu stron (dla osób z niepełnosprawnością i osób pełnosprawnych) są niezręczne. A przecież:

• „/.../ niepełnosprawność wcale nie musi być ograniczeniem” (wolontariuszka, lat 22)

i nie należy -

• „/…/ wypytywać bez przerwy, czy w czymś pomóc – jest to niezwykle irytujące. Być natomiast przygotowanym na niesienie pomocy w sytuacji, gdy jest to konieczne” (studentka z niepełnosprawnością ruchową, chodząca, lat 20).

Ważnym jest respektowanie zdania konkretnej osoby:  

•  "Chciałbym być traktowany normalnie. Nie chcę, aby ktoś narzucał mi się z pomocą, lecz pytał, czy i w jaki sposób może pomóc” (student z niepełnosprawnością ruchową, nabytą w wieku dorastania - poruszający się na wózku, lat 26). „Jeśli ktoś nie prosi o pomoc, nie należy być nadgorliwym” (student z chorobą psychiczną, lat 23).

BĄDŹ TAKTOWNY, INICJUJĄC KONTAKT FIZYCZNY

Zdarza się, niestety, że nasze zachowanie jest niedelikatne. Nie potrafimy się opanować, zachować umiaru, czy przyzwoitości w kontaktach z osobami  odbiegającymi od „standardów wyglądu zewnętrznego”. Dobitnie potwierdza to jedna z wypowiedzi:

• „/…/ nie cierpię, jak mnie dotykają, czy klepią /choćby w żartach/ po głowie. Czuję się wtedy jak bezwartościowy przedmiot” (studentka z niskowzrostem, lat 24).

POMYŚL ZANIM COŚ POWIESZ

Niezwykle istotne jest, aby - zwracając się do osoby, np. niewidomej, czy niesłyszącej, mówić bezpośrednio do niej, a nie do jej towarzysza, czy tłumacza języka migowego. Jak twierdzi studentka z dużym niedosłuchem i zaburzeniem mowy (lat 24):

• „/…/ należy cierpliwie wysłuchać osoby i utrzymywać z nią kontakt wzrokowy”.

NIE RÓB ŻADNYCH ZAŁOŻEŃ

To osoba z niepełnosprawnością winna decydować o tym, co może, a czego nie może wykonać, czy w czymś nie może uczestniczyć. Nierespektowanie jej woli może być odczytane jako pogwałcenie jej praw, a nawet uwłaczanie jej godności.  Świadczy o tym relacja jednej ze studentek: - „/…/ nie mówić z góry, że czegoś nie potrafimy, nie wykluczać nas z uczestnictwa, np. w tańcu, ćwiczeniach, twierdząc, że się zmęczymy,  lecz próbować nas /…/ zrozumieć, nauczyć” (studentka z niepełnosprawnością złożoną, lat 23).

REAGUJ UPRZEJMIE NA PROŚBY OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ

Studenci z niepełnosprawnością chcą być i są – na miarę swoich możliwości - samodzielni, jednakże liczne bariery (np. w dostępności do budynków, miejsc, gdzie odbywają się zajęcia) mogą być powodem proszenia o pomoc. Życzliwe jej udzielenie sprzyja dobrym kontaktom interpersonalnym, podnosi wiarę w siebie tych osób i większe „otwarcie się” na kontakty z innymi. Świadczy o tym wypowiedź jednej z wolontariuszek (lat 22):

• „Byłam kiedyś świadkiem niemiłego zdarzenia. Student /chyba I roku/ poprosił o pomoc w przepakowaniu książek /miał bezwład prawej ręki/. Stojący obok „kolega?”, odwrócił się „na pięcie”, zaśmiał i odszedł. Zobaczyłam zaczerwienioną twarz osoby niepełnosprawnej i spuszczony wzrok. Podeszłam i delikatnie zapytałam – czy pomóc?  Od tej chwili ciągle pomagam, zostałam wolontariuszką, a student, któremu pomogłam, często do mnie wraca. Dziś jest odważniejszym, bardziej bezpośrednim w kontaktach i nie boi się prosić o pomoc”.

Z kolei student z zaburzeniem narządu mowy i ruchu (lat 24) stwierdził:

• „Staram się być w miarę swoich możliwości samodzielnym, a w razie potrzeby prosić o pomoc. Na uczelni nie obawiam się reakcji. Zwykle przyjmowany jestem „normalnie”, choć na początku, z powodu niewyraźnej mowy, źle się czułem w towarzystwie, szczególnie koleżanek. Z czasem zauważyłem, że nikt nie zwraca uwagi na moją dysfunkcję, tylko na mnie. Fajne to uczucie”.

Rozmowy ze studentami utwierdziły nas w przekonaniu, że do wyżej wymienionych pięciu zasad, zaproponowanych przez J.Cohen, należałoby dodać co najmniej dwie, a mianowicie:

NIE UPRZEDZAJ SIĘ DO OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ

Wielu z nas ciągle posługuje się stereotypami w obcowaniu ze studentami z niepełną sprawnością, zraża się i zniechęca (zwykle niesłusznie) do nich. A przecież już sam fakt, że realizują oni swoje wysokie aspiracje edukacyjne (studia wyższe), chcą spełniać się i być samodzielnymi, przeczy stereotypowym sądom o ludziach niepełnosprawnych jako słabych, mało ambitnych, oczekujących ciągłej pomocy, przyjmujących postawę roszczeniową. Warto tu przywołać wypowiedzi respondentów:

• „Stawiamy sobie cele i je osiągamy. Nie różnimy się od innych, tzw. zdrowych. Chcemy  studiować, pracować, zakładać rodziny, realizować marzenia” (studentka z chorobą neurologiczną, lat 23) .
• „Osoby z niepełnosprawnością mogą pokonywać granice, więc nie należy szufladkować ich potencjału i możliwości, traktując ich, jak ułomnych, ze wsparciem i pobłażliwością, które mogą uchodzić za nadgorliwe i niedelikatne” (student z niepełnosprawnością złożoną, jąkający się, lat 24).

SZANUJ GODNOŚĆ OSOBY Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ

Nikt nie lubi być poniżany, czy źle traktowany. Z powodu choroby, niepełnosprawności nie można uwłaczać osobie. Dysfunkcję organizmu trzeba traktować jako jedną z cech towarzyszących jej jako człowiekowi i pamiętać, że niepełnosprawny jest przede wszystkim - OSOBĄ. Wypowiedzi -  wolontariuszki (lat 25):

• „Zawsze drugą osobę należy traktować tak, jak sam chciałbyś być traktowany”,

czy studenta z epilepsją (lat 26):

• „Przede wszystkim niepełnosprawność to nie jest choroba zakaźna i nie da się nią zarazić, dlatego unikanie osób z niepełnosprawnością jest ograniczeniem osoby „zdrowej” - świadczą o wysokim poczuciu własnej wartości i szacunku dla samego siebie oraz wskazują na ich wagę dla człowieka.

Zaproponowane ogólne zasady postępowania dotyczą wszystkich studentów – chorych, zdrowych, posiadających, bądź nie jakieś dysfunkcje organizmu. Wzajemne ich kontakty dotyczą różnych sytuacji – od przywitania, poprzez wspólne przebywanie na uczelni, w akademiku, spacery, wyjazdy, wyjścia do kina, teatru, osobiste spotkania itp. Jednakże rodzaj niepełnosprawności ma wpływ na specyfikę funkcjonowania konkretnej osoby. Celowym zatem wydaje się wysunięcie kilku uwag o charakterze szczegółowym, odnoszących się do sposobu postępowania wobec osób o określonych rodzajach niepełnej sprawności.

Do grupy studentów z niepełnosprawnością wzroku należą przede wszystkim osoby z głęboką słabowzrocznością. .

Wśród respondentów nie było ani jednej osoby ze ślepotą medyczną /niewidomej, ociemniałej/. Znaczne ubytki w widzeniu deklarowały 3 osoby. Studenci wskazują przede wszystkim na niedogodności związane bezpośrednio z procesem uczenia się i wskazują, jak można je rozwiązać:

• „Dla mnie największym problemem jest widoczność na tablicy, a właściwie jej brak. Nawet jak siedzę blisko katedry - ze względu na światło – nie widzę, co jest napisane na tablicy” (student z dużym ubytkiem widzenia, lat 24).
• „Studiuję budownictwo i czasami dostajemy jakieś materiały do odczytu. Mam problem, bo wszystko napisane jest „maczkiem”. Nie mogę sam sobie z tym poradzić” (student z głębokim ubytkiem widzenia, lat 22).
• „Fajnie byłoby dostać materiały napisane dużą czcionką” (studentka ze znacznym ubytkiem widzenia, lat 23).
• „Wolontariusz powinien być, jak Anioł Stróż, powinien czuwać, niewidoczny, cały czas przy osobie niepełnosprawnej, a gdy coś zaczyna się dziać, lub potrzebuje ona pomocy, jak najszybciej powinien jej udzielić. I najważniejsze! Wolontariusz powinien wyprzedzać i przewidywać czyny i myśli ON, aby unikać i zapobiegać groźnym sytuacjom (chodzi o poruszanie się w otwartej przestrzeni osoby niewidomej – przyp. aut.)” (wolontariusz, lat 24).

Cytowane powyżej wypowiedzi koncentrują się na dwóch podstawowych obszarach ograniczeń w psychospołecznym funkcjonowaniu osób z niepełnosprawnością wzroku, tj. na dostępie do słowa pisanego oraz na orientacji przestrzennej i samodzielnym poruszaniu się. Oba te obszary podlegają procesowi rehabilitacji, zwłaszcza tzw. rehabilitacji podstawowej (np.: Kuczyńska-Kwapisz, Kwapisz 1996, Majewski 2002, Czerwińska 2004, 2006, 2008, 2010).  

Nawet przy założeniu, że student z niepełnosprawnością wzroku odbył właściwe szkolenia rehabilitacyjne, wyposażające go w umiejętność posługiwania się systemem L. Braille’a, obsługi „udźwiękowionego” lub „obrajlowionego” komputera, umiejętność wykonywania czynności samoobsługowych metodami bezwzrokowymi, samodzielnego poruszania się z białą laską, czy też efektywnego wykorzystywania tzw. resztek wzroku (tzw. trening widzenia) - to jego funkcjonowanie w środowisku akademickim będzie łatwiejsze, jeśli otaczające go osoby (nauczyciele akademiccy, pracownicy administracyjni, studenci) będą miały świadomość funkcjonowania przynajmniej kilku zasad – wyrosłych z doświadczeń samych osób niepełnosprawnych wzrokowo i refleksji tyflopedagogicznej /www.pzn.org.pl/:     

1. Wiele osób niewidomych z łatwością wykonuje różne czynności i nie lubi, żeby im pomagać.
2. Pomóż niewidomemu, gdy cię o to poprosi, albo gdy zauważysz, że czuje się niepewnie lub jest zdezorientowany.
3. Biała laska, którą osoba niewidoma posługuje się przy chodzeniu, wysuwając ją nieco do przodu, powinna zwrócić twoją uwagę. Nie przechodź wówczas obojętnie. Przyjrzyj się życzliwie człowiekowi, któremu niewielkim wysiłkiem możesz pomóc. Sytuacja, w jakiej się z nim spotkasz i jego zachowanie, podsuną ci rodzaj i formę pomocy.
4. Jeżeli nie wiesz, jak należy postąpić, przede wszystkim staraj się zachować w sposób naturalny, unikaj okazywania nadmiernego współczucia i nie próbuj pomagać więcej niż trzeba.
5. Rozmawiając z osobą niewidomą, pamiętaj, że jest takim samym człowiekiem jak ty, interesuje się tym samym, czym inni ludzie. Nie musisz unikać tematu utraty wzroku, ale nie należy rozmawiać tylko o tym. Słowa „widzieć” używaj równie często, jak w rozmowie z osobą widzącą. Będzie to zupełnie naturalne. Kieruj wypowiedzi wprost do niewidomego. Nie traktuj towarzyszącej mu osoby jak „tłumacza”. To, że ktoś nie widzi, nie oznacza, że nie rozumie tego, co mówisz.
6. Gdy słuchasz osoby niewidomej, potwierdzaj to w sposób werbalny, wtrącając np. „tak”, „rozumiem”.
7. Witając się z osobą niewidomą, możesz delikatnie dotknąć jej dłoni, mówiąc np. „witam pana/panią”.
8. Informuj dyskretnie niewidomego, co się dzieje. Wchodząc do pomieszczenia, powiedz mu, kto lub co się w nim znajduje.
9. Nie zostawiaj na wpół otwartych drzwi. Jeżeli obcujesz z osobą niewidomą, pamiętaj, że drzwi do pomieszczeń muszą być zawsze dokładnie zamknięte lub otwarte. Gdy zmienisz ustawienie mebli, nie odstawisz na miejsce krzesła lub otworzysz okno, staraj się ją o tym uprzedzić. Nigdy nie pozostawiaj żadnych przedmiotów na podłodze (zwłaszcza szklanych).
10. Zasygnalizuj swoje przybycie. Przedstaw się, gdy wchodzisz do pokoju, w którym znajduje się osoba niewidoma. Uprzedź ją także, jeśli się oddalasz.
11. Gdy niewidomy korzysta z psa przewodnika, nie odwracaj uwagi pracującego psa od wykonywanych czynności. Pełni on bardzo odpowiedzialną funkcję.
12. Widząc niewidomego w urzędzie (np. w Dziekanacie, rektoracie), zapytaj go, co chce załatwić i staraj się w tym pomóc. Gdy potrzebny jest podpis osoby niewidomej, wskaż miejsce podpisu, naprowadzając jej rękę na określony punkt na dokumencie.
13. Gdy mijasz idącą osobę niewidomą, ustąp jej przejścia. Ona ciebie nie widzi! Nie zachowuj się jednak tak, „jakby cię nie było”. Odgłosy, jakie powodujesz, pomagają jej w orientacji.
14. 14) Przy udzielaniu wskazówek, pamiętaj, że jeśli ktoś nie widzi, to informacja np. „trzeba pójść tam, gdzie stoi biały dom” nic nie pomoże. Dobra wskazówka to: „trzeba pójść 50 metrów prosto, po czym skręcić w prawo”.
15. Pomagając niewidomemu w przemieszczaniu się, pozwól mu ująć się pod rękę. Wyczuwa wtedy dobrze twoje ruchy i łatwiej przewiduje przeszkodę, niż w przypadku, gdy ty trzymasz go pod ramię. Jednocześnie staraj się go nieznacznie wyprzedzać, zwalniając nieco podczas wchodzenia lub schodzenia z krawężnika, czy korzystając ze schodów.
16. Po udzieleniu pomocy, nie oddalaj się w milczeniu. Zasygnalizuj, jeśli chcesz odejść.

Istotą funkcjonowania studentów z niepełnosprawnością wzroku w środowisku akademickim jest ich efektywny udział w procesie edukacji. Efektywność kształcenia zależy tu zarówno od rozwiązań organizacyjnych, systemowych (np. adaptacja przestrzeni publicznej – oznaczenia brajlowskie, w druku powiększonym, sygnalizacja dźwiękowa i głosowa, prowadzenie pracowni tyfloinformatycznej i wypożyczalni sprzętu tyfloinformatycznego, obsługa biblioteczno-informacyjna, a w jej ramach tworzenie i udostępnianie materiałów w formatach alternatywnych na zamówienie studenta czy wykładowcy, lektoraty języków obcych, zajęcia wychowania fizycznego - prowadzone zgodnie z metodyką nauczania osób z niepełnosprawnością wzroku), jak i od przestrzegania kilku, podstawowych zasad przez prowadzących zajęcia nauczycieli akademickich:

1. Dowiedz się od studenta, jakim sprzętem tyfloinformatycznym dysponuje, jak wygląda jego warsztat pracy umysłowej (znajomość systemu Braille’a, komputer i jego oprogramowanie, notatnik brajlowski, dyktafon, urządzenie lektorskie, pomoc lektorska).
2. Pamiętaj, że student z niepełnosprawnością wzroku jest sprawny intelektualnie, więc nie należy ograniczać wobec niego wymaganych treści programowych.
3. Wyraź zgodę na nagrywanie wykładów, ćwiczeń. Przecież jesteś kompetentnym nauczycielem i nie masz nic do ukrycia! Jeśli student dysponuje laptopem, notatnikiem brajlowskim – nagrywanie nie jest potrzebne.
4. Pisząc na tablicy, jednocześnie dyktuj.
5. Korzystając z pomocy drukowanych, ikonograficznych (prezentacje multimedialne, folie, plansze itp.), przeczytaj lub omów ich treść, zawartość; nie irytuj się, gdy robi to szeptem kolega czy koleżanka niewidomego/słabowidzącego studenta.     
6. Przygotowując materiały drukowane na zajęcia, pomyśl o swoim niepełnosprawnym wzrokowo studencie i wydrukuj dla niego egzemplarz większą czcionką.
7. Jeśli chcesz, aby na zadane podczas zajęć pytanie odpowiedział niepełnosprawny wzrokowo student, nie wskazuj na niego wzrokiem lub gestem, lecz wymień jego imię, czy nazwisko.
8. Ustalając termin zaliczenia, egzaminu, uwzględnij fakt, że twój niepełnosprawny wzrokowo student potrzebuje więcej czasu, by dotrzeć do wymaganej literatury – aby się z nią zapoznać, musi ją najpierw sprowadzić do dostępnego jego percepcji formatu, tj. zeskanować do wersji elektronicznej lub nagrać za pomocą lektora – co jest bardzo praco- i czasochłonne. 

Najwięcej problemów studentom o tym rodzaju niepełnej sprawności  stwarza komunikowanie się. Ubytek słuchu najczęściej powoduje utrudnienia w odbiorze wypowiedzi, ale tylko w nielicznych przypadkach całkowicie wyklucza zdobycie umiejętności mówienia. Zwykle studenci porozumiewają się językiem polskim, a język migowy jest rzadko używany, przy czym sprawność posługiwania się językiem polskim jest wysoce zróżnicowana. A zatem:

1. Każdego studenta należy potraktować indywidualnie i stosować preferowany przez niego sposób komunikowania się  (język polski, język migowy, odczytywanie z ust, zapisywanie informacji na kartkach).
2. Aby zwrócić na siebie uwagę, wykorzystujemy wzrok i delikatny dotyk ramienia (wykluczone jest dotykanie innych części ciała). Potwierdza to wypowiedź respondentki:
• „/…/  jeśli osoba nie patrzy na mnie, na dodatek nie dała mi żadnego znaku /np. dotknięcie ramienia/, że chce mi coś przekazać, to ja o tym nie wiem, nie zwracam na nią uwagi, a ona może pomyśleć, że to ja ją ignoruję” (studentka z obustronnym niedosłuchem wrodzonym, lat 23).
3. Osoby z dużym niedosłuchem potrafią świetnie odczytywać mowę z ust. Warunkiem jednak jest, aby osoba prowadząca zajęcia zadbała o stałą widoczność swej twarzy. Zatem nie należy przemieszczać się po sali w trakcie wykładu, oraz odwracać się plecami do słuchających go. Wymieniona wyżej studentka wypowiedziała się następująco:
• Kiedy mówisz, nie zasłaniaj ust ręką, nie spaceruj, odwróć twarz w moim kierunku”.
4. Ważne jest tempo mówienia (wolniejsze) oraz kontakt wzrokowy:
• „Jeśli proszę o powtórzenie, powtórz wolniej i wyraźniej, ale nie krzycz, jakbyś miał do czynienia z osobą całkowicie głuchą, i tak nie usłyszałaby cię” (student z jednostronnym niedosłuchem wrodzonym, lat 24).
5. Studenci z niedosłuchem zwykle nie mają kłopotu z odbiorem komunikatu „tete a tete”. Problemy pojawiają się w momencie dyskusji w grupie, gdzie mają do czynienia z szybkim odbiorem licznych informacji. Dobrze jest w takiej sytuacji „streścić” im przebieg dyskusji w grupie:
• „Jeżeli chcesz mi coś powiedzieć, a dookoła jest hałas (ruchliwa ulica, muzyka, rozmowy ludzi dookoła, itp.) i mimo powtórzeń, nadal nie słyszę, o co ci chodzi – napisz mi to na kartce” (studentka z obustronnym niedosłuchem wrodzonym, lat 23).
6. Sporządzanie notatek – to kolejny problem osób z dysfunkcją narządu słuchu. Mile widziana jest samopomoc koleżeńska w tym względzie (udostępnianie notatek), czy też  możliwość kserowania  najistotniejszych treści wykładu lub przekazanie ich tez przez wykładowcę, np. drogą elektroniczną. Ułatwieniem dla studentów jest też uzyskanie zgody na nagrywanie wykładu, celem sporządzenia notatek. Niepokojąca jest w tym miejscu wypowiedź respondenta:
• „Kiedyś poprosiłem wykładowcę o zgodę na nagrywanie wykładów. Nie rozumiałem połowy tego, co mówił. Nie zgodził się. /…/ Notatki dostawałem od kolegów. Potem godzinami siedziałem ze słownikami i tłumaczyłem „z polskiego – na polski” (absolwent UZ z obustronnym głębokim niedosłuchem, lat 27).
7.  Ważne jest przygotowanie społeczności akademickiej (uczelni, wykładowców) do kontaktów z osobami z uszkodzonym narządem słuchu (przygotowanie pomieszczeń, możliwość zdawania egzaminów w formie alternatywnej, np. pisemnej, czy z udziałem tłumacza języka migowego, czy też wcześniejsze udostępnienie literatury przedmiotu - ze względu na wydłużony czas związany z  odczytem i zrozumieniem treści itp.).

Oto wypowiedź jednego z wolontariuszy (lat 24): - „Należy cierpliwie wysłuchać osoby i utrzymywać z nią kontakt wzrokowy. Wszystkie osoby  niepełnosprawne są takimi samymi ludźmi jak inni i jeśli ktoś zna zasady savoir-vivre, to niepotrzebne jest tworzenie nowych - dla osób niepełnosprawnych”

Osoby z niepełnosprawnością ruchową stanowią wysoce zróżnicowaną grupę ze względu na stopień niepełnosprawności, jak i zróżnicowane możliwości poruszania się: od samodzielnego, do - przy pomocy wózka. W związku z tym  podane informacje należy traktować indywidualnie i stosować zależnie od sytuacji:

1. Nie możemy zapominać o tzw. przestrzeni osobistej osoby i nie naruszać jej bez wyraźnego sygnału zezwalającego na określony sposób postępowania. Chodzi tu w szczególności o osoby poruszające się przy pomocy wózka, balkonika czy kul. Pomagamy tylko wtedy, kiedy osoba wyraźnie nas o to poprosi. Wypowiedzi studentów potwierdzają tę zasadę:
• „/…/ nie pomagać „na siłę”, ale być gotowym do pomocy przy określonych czynnościach, sprawiających trudność” (wolontariuszka, lat 20).
• „/…/ stawiaj na samodzielność, ale nie bój się mówić o tym, co boli, czy prosić o pomoc” (wolontariusz, lat 24).
• „/…/ czuję się jak bagażowy, gdy koleżanki próbują wieszać mi torby na balkoniku” (studentka z niepełnosprawnością ruchową, poruszająca się przy pomocy balkonika, lat 23).
• „Niektórzy to tak, jakby mi zazdrościli wózka – bo ty się nie musisz męczyć – mówią, wieziesz sobie plecak, a my? Oni nie potrafią sobie wyobrazić, co to znaczy - nie chodzić. /…/  Mój wózek, to nie taksówka do przewożenia towarów”  (student z niepełnosprawnością ruchową, nabytą w wieku dorastania - poruszający się na wózku, lat 26).
2. W kontekście ostatniej wypowiedzi podkreślić należy, że dla osób poruszających się na wózku dostępność do sali wykładowej, biblioteki jest pierwszą i najważniejszą barierą do pokonania (zob. np. Ochonczenko 2005, s.105). Należy zatem zadbać o dostępność sali wykładowej - np. przeniesienie zajęć na parter budynku, a jeżeli nie jest to możliwe zorganizowanie pomocy (np.wolontariackiej). Oto typowe wypowiedzi:
• „/…/ fajnie byłoby, jakby wszędzie były podjazdy – na półpiętra, w salach wykładowych, ale tak nie jest. Gdzie mogę – docieram sam, ale nie zawsze jest to możliwe. Pomagają mi koledzy, bardziej zaprzyjaźnieni, mogę na nich liczyć” (student poruszający się na wózku, lat 26).
• „/…/ abym mogła uczestniczyć w zajęciach, pomagają mi rodzice. Codziennie przyjeżdżają ze mną na uczelnię. Potem koleżanki – ale dużo ważę, czasami jest problem” (studentka poruszająca się na wózku, lat 23).
3. W przypadku studentów z niepełnosprawnością kończyn górnych ważne jest indywidualne podejście w kwestii zaliczania prac pisemnych, kolokwiów, czy egzaminów. Jeśli jest to możliwe – należy udostępnić przystosowany komputer. Warto pomyśleć o wydłużeniu czasu pisania. Na tym polega przystosowanie, wyrównanie szans. W razie wątpliwości - formę zaliczenia, egzaminu uzgodnić z zainteresowanym. Możliwe są przecież formy alternatywne, np. egzamin ustny. Znamienna jest tu wypowiedź:
• „/…/ koleżanki chętnie robią mi notatki, dzięki temu jestem na bieżąco z programem. Gorzej w bibliotece, przeglądanie książek zajmuje mi bardzo dużo czasu” (studentka z niedowładem prawej ręki, lat 22).
4. Niepełnosprawności ruchowej towarzyszą niekiedy zaburzenia mowy. Ważne jest, aby wysłuchać takiego studenta, dając mu więcej czasu niż pozostałym na wypowiedzenie się. Nie można ignorować go, pomijać, nie brać pod uwagę jego aktywności na zajęciach. Czas (jego wydłużenie) to nie przywilej, ale dostosowanie, wyrównanie szans.  Oto wypowiedź jednej ze studentek z tym zaburzeniem (lat 25) :
• „Profesor /…/ nigdy nie miał dla mnie czasu. Wiem, że mówię niewyraźnie, wolno i trzeba się wsłuchiwać, aby do końca mnie zrozumieć, ale inni mnie rozumieją. Bardzo źle było mi z tym, że jestem dla Niego (profesora) niewidzialna, że nie mogłam nigdy przedstawić swojego stanowiska w omawianej kwestii. Zawsze mnie omijał. Czułam się izolowana”.
5. A zatem, w czynnościach związanych z mówieniem, czy poruszaniem się, należy pozwolić studentowi ustalić jego własne tempo, w przypadku nie zrozumienia wypowiedzi – prosić o powtórzenie.
6. Podczas rozmowy, porozumiewania się - w szczególności w odniesieniu do osób na wózku, czy z niskowzrostem, należy przyjąć taką pozycję, aby możliwy był kontakt wzrokowy. Nie powinno się prowadzić konwersacji, patrząc na osobę z góry. Jeśli nie ma możliwości, aby usiąść, warto nieco się oddalić, aby ten kontakt był możliwy:
• „Nie lubię, jak ktoś ze mną rozmawia i patrzy na mnie z góry, nie widzi mojej twarzy. Mnie ciężko ciągle patrzeć w górę. Ponadto źle się z tym czuję” (studentka z niskowzrostem, lat 22).
7. Dla osób z niepełnosprawnością ruchu -  problemem są upadki. Nie bez znaczenia jest więc faktura podłóg. Jeśli podłoże jest śliskie, należy zadbać przynajmniej o jego odpowiednie oznakowanie.
8. Nie obawiajmy się używać  słów pochodzących od czasownika „chodzić” w stosunku do osób na wózku.

Duże zróżnicowanie problemów osób z pozostałymi rodzajami niepełnej sprawności, długotrwale chorych, z zaburzeniami zdrowia psychicznego - powoduje, że nie można do końca wypracować uniwersalnych reguł pomocy tej grupie studentów. Każdy przypadek traktować należy indywidualnie i - w miarę możliwości – kierować się  w  postępowaniu zasadą dobra konkretnej osoby. Niemniej jednak można wyszczególnić kilka reguł i rad, które ułatwią kontakt i współpracę z takimi studentami:

1. Szanuj potrzeby osób.
2. Szanuj prywatność osób.
3. Bądź dyskretny.
4. W razie konieczności, zapewnij odosobnione miejsce.
5. Pomóż w rozplanowaniu pracy własnej.
6. Pomóż w modelowaniu obrazu samego siebie.
7. Przeciwdziałaj sytuacjom trudnym.
8. Angażuj studentów  (bez względu na ich sprawność organizmu) w prace na rzecz społeczności akademickiej – przeciwdziałasz  tym samym ich  „wycofaniu się i bierności” (Ochonczenko 2010).

Powyższe reguły znajdują uzasadnienie w wypowiedziach respondentów:

• „/…/ staram się żyć aktywnie, nie zamykać się w sobie z powodu niepełnosprawności” (studentka z widoczną deformacją twarzy, lat 22).
• „realizuję  swoje marzenia, podjęłam studia, pomimo wielu przeciwieństw” (studentka z mpdz, lat 20).
• „uśmiech na twarzy, życzliwość – tego mi trzeba w codziennych kontaktach” (student z chorobą psychiczną, lat 21).
• „ważne jest, aby osoba pomagająca czyniła to z serca, a nie chęci zaspokojenia jakichś własnych interesów” (studentka z chorobą układu oddechowego i krążenia, lat 24).
• „Uprzejmość i zrozumienie – tak powinniśmy postępować wobec wszystkich ludzi” (wolontariusz, lat 23).
• „osobom z problemami zawsze powtarzam - wiedz, że są ludzie, którym na Tobie zależy i możesz na nich liczyć w trudnych sytuacjach i tych przyjemnych, że są przy Tobie” (wolontariuszka, lat 22).
• „Każda osoba powinna dostrzegać problemy osób niepełnosprawnych. Również, w miarę możliwości, pomagać w ich rozwiązywaniu. Często proste czynności sprawiają im kłopoty, więc w niektórych czynnościach osoby pełnosprawne powinny im pomóc. Dosłownie podać im pomocną dłoń, ale nie można w tej pomocy przesadzać i traktować ich, jak małe, nieporadne dzieci”  (wolontariuszka, lat 20).
• „ Zachowywać się w stosunku do osób niepełnosprawnych w sposób swobodny, tolerancyjny, starać się okazać akceptację, nie bać się obcowania z osobą niepełnosprawną” (wolontariusz, lat 24).

„OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE to osoby posiadające swoje rodziny, pracę, zainteresowania, sympatie i antypatie, a także problemy i radości. Chociaż niepełnosprawność stanowi integralną część  tego, kim są, sama w sobie nie określa tych osób. A zatem: „Nie zamieniaj ich w bohaterów lub ofiary niepełnosprawności. Traktuj te osoby jak indywidualne jednostki”(Cohen 2008,  s. 42).

Zachowanie się wobec siebie osób pełno- i niepełnosprawnych ma swoje szerokie podłoże, obejmujące zarówno inteligencję emocjonalną, wychowanie i tradycje rodzinne, funkcjonujące w społeczeństwie (jego kulturze i tradycji) mity, przekonania, sądy na temat osób „kalekich”, „ułomnych”.

Fundamentalnym aspektem współczesnej egzystencji człowieka – niepełnosprawnego  (studenta) nie jest on „sam w sobie”, lecz człowiek w relacji z drugim człowiekiem (Buber 1993). Współdziałanie partnerów interakcji układa się – ze względu na poziom otwarcia się partnerów – na osi kontinuum, od otwartej rozmowy (dialogu) do negocjacji, tj. definiowania i uzgadniania problemów oraz możliwości ich rozwiązania. Wzajemność tak wytworzonej relacji sprawia, że zrozumienie drugiej osoby staje się efektem dialogu, rozmowy z nią (por. Kargulowa 1996, s. 109). Warto też zauważyć, że to z istoty dialogu i spotkania wynika dążenie do pewnej symetrii uczuć i zachowań współdziałających, przy czym ma to być dialog równoważnych podmiotów, w którym zasadniczo chodzi o poznanie prawdy o tym, co ważne i o tym, co służy wykorzystaniu potencjalnych sił i możliwości człowieka. Obniżona sprawność nie zawsze stanowi przeszkodę w realizacji celów i zaspokajaniu potrzeb. Ważne są tu doświadczenia skuteczności działań (także poczucie samoskuteczności – zob. Ochonczenko - w tym tomie), względna autonomia, a przede wszystkim dystans wobec swoich niedoskonałości. Świadomość własnych kompetencji, odczuwanie względnej wolności wyborów oraz kontroli nad zdarzeniami i sobą samym, pozwalają na ustalenie takich relacji ze światem, społecznością lokalną, społecznością akademicką, wreszcie grupą koleżeńską, czy też rodzinną, które kształtują i podtrzymują przekonanie o wartości i sensowności własnego życia.

Środowisko akademickie winno stać się miejscem kształtowania pozytywnych postaw wobec osób niepełnosprawnych, poprzez: wytwarzanie właściwej koncepcji człowieka niepełnosprawnego; emocjonalne, pozytywne wzmacnianie obrazu człowieka niepełnosprawnego; uniezależnienie wartości człowieka od jego sprawności biologicznej; zwiększenie wiedzy o możliwościach i potrzebach osób niepełnosprawnych (Ochonczenko, Nowicka 2006; Ochonczenko, Paszkowicz 2006) oraz sposobach zaspokajania tych potrzeb i zachowania się wobec osób z niepełnosprawnością; usuwanie przykrych napięć, lęków i obaw, powstających w związku z percepcją uszkodzonego ciała i antycypacją trudności w kontaktach z osobami niepełnosprawnymi; kształtowanie ogólnych pozytywnych postaw prospołecznych oraz tolerancji i akceptacji odmienności (za: Gorajewska 2006).

U podstaw naukowej refleksji na temat niepełnosprawności i osób nią dotkniętych oraz działalności praktycznej na ich rzecz musi leżeć przesłanie B. Spinozy: „Gdy chodzi o sprawy ludzkie – nie śmiać się, nie płakać, nie narzekać – ale ZROZUMIEĆ”. Wyrazem tego dążenia jest niniejsza publikacja oraz rozwiązania praktyczne - inicjowane i realizowane na Uniwersytecie Zielonogórskim.